استنطاق

شهادت معنایی وسیع تر از کشته شدن در میدان جنگ دارد. می گویند مظلوم شهید است و نیز هر کس در راه مالش مورد تعدی واقع شود و بجنگد و کشته شود. می گویند مؤمن  اگر در مریضی بمیرد شهید مرده است. مصائب لطف الهی هستند و کسی که دچارآنها شود و در آن حین بمیرد  شهید است: فقر، خشوع، گرسنگی، تشنگی روز، بیداری شب و... حتی روایاتی هستند که (البته بیشتر از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله در کتب اهل سنت آمده اند) مرگ بر اثر طاعون، سوختگی ، غرق شدن و غریب ماندن را هم شهادت می دانند.

بسیاری اعمال هم در حکم شهادت قرار می گیرند: کسی که کظم غیظ کند و مسلمانی را عفو کند اجر شهید را دارد و بلکه  کسی که در بلا صبر کند اجر هزار شهید دارد!
با این تنوع تعاریف و مصادیق، معیار شناخت شهدا چیست؟ در روایات اساساً هر مؤمنی شهید است و هر کدام از ما که بر بسترش بمیرد و بر معرفت حقیقی پروردگار و رسول و اهل بیتش باشد ، شهید مرده است.  اسلام در مورد رنج (هایی که خداوند پیش می آورد نه بندگان) سخن ها دارد که در اصول کافی به تفصیل درج شده است.  اکنون می توان گفت: کسانی که ایمان دارند و به مصیبت و سختی دچار می شوند طوری که سختی ها آنها را به اعتراف و تضرع بکشانند شهید هستند. در این تعریف دو عنصر محوریت دارند: مصیبت و صبر همراه با اعتراف. برای تبیین چگونگی رویداد شهادت آیات 153 تا 157 سوره بقره را قرائت کنید: 1. ای کسانی که ایمان آورده اید از صبر و نماز کمک بگیرید و قطعاً خدا با صابرین است. 2. نگویید آنانکه در راه خدا کشته می شوند مرده هستند بلکه زنده اند و شما نمی فهیمد. 3. شما را با چیزهایی از ترس، گرسنگی، و کمبود اموال و انفس و ثمرات به بلا می اندازیم و به صابرین بشارت دهید. 4. کسانی که مصیبت به آنها اصابت می کند  می گویند انا لله و اناالیه راجعون. 5. آنها کسانی هستند که صلواتی از جانب پروردگار بر آنهاست و نیز رحمتی، آنها هستند که هدایت شده اند.
لحظه ای را تصور کنید که مصیبتی (که می شود مصادیق آن را در انواع مصیبتهای پنجگانه آیه 155 دسته بندی کرد) فرود می آید در آن لحظه اگر صبر پیشه کنیم و معترفانه این واقعه را از جانب خدا بدانیم (آیه 156) آن وقت  شهادت  اتفاق افتاده است. برای این اتفاق لزوماً نقص در جان  و بلکه دادن جان ضروری نیست چرا که مسئله جان تنها یکی از علل پنجگانه شهادت است. آنچه که شهادت را شهادت می کند صبر و اعتراف بر مصیبت است نه چیز دیگر. بر اساس این فهم وسیع از شهادت است که می توانیم لحظه ای را تصور کنیم که یک مؤمن بر اثر ترس یا گرسنگی یا  فقر دچار سختی می شود ولی صبر می کند و به آنچه خدا بر سرش آورده معترف می شود، آن وقت است که او به مقام شهادت نائل شده است.

این تفسیر بر اساس تعمیم مسئله شهادت در روایات و پیوستگی بین آیات پنجگانه آمده است و بر آن است که بگوید: شهادت حقیقتی مشترک با ۴بلای دیگر دارد و روایات هم همین را تأیید می کنند؛ در آیه ۱۵۳ گفته می شود صبر کنید و خدا با صابران است. در آیه ۱۵۴ سخن از زنده دانستن کشتگان راه خداست و در آیه ۱۵۵ دوباره بحث از صابران و بشارت بر آنهاست. دوباره در آیه بعد ۱۵۶سخن از نقص در جان و چهار نوع بلا و مصیبت دیگر است. در آیه ۱۵۶ و ۱۵۷ تفسیر صابرین و سخن از مصیبت و نحوه برخورد با آن است.

علما و فقها هم چنین معنای شهادت را پذیرفته اند که از دو نوع شهادت حقیقی و حکمی سخن گفته اند: «در اصطلاح فقهی بر دو کس شهید اطلاق می شود: یکی «شهید حقیقی» و آن مسلمان عاقل و بالغی است که به ظلم در میدان جنگ مشروع به قتل رسیده باشد و دیگر «شهید حکمی» و آن مسلمانی است که بر اثر برخی از بیماری‎های مخصوص و نیز زنی که در حال زایمان و مادر شدن وفات یافته باشد...»
( آیة الله جوادی آملی،تفسیر موضوعی قرآن ج 4 ،معاد در قرآن، ص ۲۵۱).