آیه واحده؛ نمونه ای از تفاوت تفسیر انقلابی اجتماعی با تفسیر اجتماع گریز

آیه 46 سوره سبأ در میان مفسرین با دو تفسیر متفاوت روبرو بوده است: قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنى‏ وَ فُرادى‏ ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا ما بِصاحِبِکُمْ مِنْ جِنَّةٍ.  مفسرین این آیه را با خلوت و تفرق تفسیر کرده اند و بعضی آن را با قیام و نگرش اجتماعی.

امام خمینی تفسیر اجتماعی و انقلابی از آیه تَقُومُوا لله مَثْنی وَ فُرادی را مطرح کرد. ایشان این آیه را بسیار تکرار می کردند (حتی نقل است که ‌گاهی هم شاگردان با امام شوخی میکردند که ایشان همین یک آیه را از قران بلد هستند؛ مجله حضور، ۹۴، ص۱۹۱^[1]). تا قبل از امام خمینی بیشتر این تفسیر از آیه مطرح بود که مضمون آیه درباره خلوت و تفرق است. مانند زمخشری در کشاف( الکشاف، ج‏3، ص590)^[2]. علامه طباطبایی هم می گفت: باید از اجتماع و غوغا اجتناب کرد تا فکر صاف و مستقیم شود^[3]. ولی امام قیام را در آیه پررنگ می کرد و می گفت: «همه چیز در قیام لله است.‌‌ ‌‌قیام لله معرفت الله می‌آورد... لهذا تنها موعظه‌ای که انتخاب کرده خدای‌‌ ‌‌تبارک و تعالی از بین موعظه‌ها همین موعظه است که ‌‌اَنْ تَقُومُوا لله ِمَثْنی وَ فُرادی‌‌ اجتماعی‌‌ ‌‌و انفرادی قیام لله بکنید» (صحیفه امام، ج۱۸، ص۱۲۵). البته علامه طباطبایی نهضت و قیام را در آیه نادیده نگرفته ولی از کلمه مثنی مفهوم قیام اجتماعی آنچانکه بعضی تصور کردند (مفاتیح الغیب، ج‏25، ص215)^[4] را تصور نکرده و نهضت را با گریز از اجتماع و غوغای جمع توضیح داده است. ولی بعضی از مفسرین همین مفهوم قیام را هم کمرنگ کرده و فقط بر تفرق تأکید کردند و عجیب اینجاست که مثلاً مرحوم سید محمدحسین فضل الله قیام را به جلوس! با خود یا صاحب خود تفسیر کرده است(تفسیر من وحی القرآن، ج‏19، ص: 65)^[5].

در قرآن قیام مقابل قعود است و در زمان جهاد کسانی که به قعود رضایت دادند ملامت شدند: إِنَّکُمْ رَضیتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُوا مَعَ الْخالِفینَ (توبه83). پس هر چه که هست اولاً نباید حقیقت قیام در این آیه نادیده گرفته شود و ثانیاً معنای مثنی دوبعد دارد یک بعد آن به جدایی و بعد دیگر آن به اجتماع اشاره دارد و برای آنکه این آیه جامع تفسیر شود نباید هیچ یک نادیده گرفته شود.

تأملی در گزاره «علم سلطان است»

  رهبر انقلاب در دیدار با نخبگان علمی (مهر97) دوباره حدیث محبوب خود را خواند: «بارها هم این حدیث شریف را خواندم که «العلمُ سُلطان» علم قدرت است». ایشان قبلا گفته بودند که: «جمله اى در نهج البلاغه هست که خیلى جمله ى پرمغزى است. میفرماید: «العلم سلطان»؛ علم اقتدار است. «سلطان» یعنى اقتدار، قدرت. «العلم سلطان من وجده صال و من لم یجده صیل علیه»؛ علم اقتدار است. هر کس این قدرت را به چنگ آورد، میتواند تحکم کند؛ میتواند غلبه پیدا کند؛ هر کسى که این اقتدار را به دست نیاورد، «صیل علیه»؛ بر او غلبه پیدا خواهد شد؛ دیگران بر او قهر و غلبه پیدا میکنند؛ به او تحکم میکنند».
اما باید دقت کرد که

جنگ و صلح در قرآن

سوره انفال یا بهتر بگویم سوره جنگ و صلح، می گوید فرار از جنگ گناه کبیره است ولی در همین سوره مجوز عهد با دشمن و سلم را هم صادر می کند. در این سوره هم سخن از عهدبستن مکرر دشمن عهدشکن است و هم از تشویق به قتال و جنگ تا رفع فتنه.

این  سوره هم از طرف رهبر و هم از طرف رئیس جمهور ایران در قضایای برجام مورد استناد قرار گرفته اند و باز هم آیات دیگر در موضوع مذاکره با آمریکا هم مورد تحلیل برخی نواندیشان واقع شده است و پیش از همه اینها یک آیه آن به در نشان مهم ترین نهاد نظامی مذهبی ایران یعنی سپاه جای گرفته است. به نظر می رسد تحلیل بسیاری از عملیاتهای جنگی و نیز ماجرای قطعنامه598 هم بر اساس این آیات مفید باشد

نسبت دشمن و شیطان در قرآن

رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار با نخبگان جوان علمی در تاریخ 28/07/95 گفتند: «عدّه‌ای تا ما میگوییم دشمن، میگویند چقدر فلانی مدام میگوید دشمن دشمن! خب نگوییم دشمن؟ خدا در قرآن این‌همه اسم شیطان را آورده. خب یک بار شیطان را گفت، تمام شد رفت، چرا مرتّب تکرار میکند؟ برای اینکه من و شما فراموش نکنیم این دشمن را. دشمن را باید دائم در نظر داشت. برای خاطر اینکه دشمن که بیکار نمی‌نشیند؛ دشمن دائماً دارد حرکت میکند».

در این بیان منقول، دشمن و شیطان قرین هم شده اند. این نکته در آیه ای از قرآن هم تکرار شده است

دیدگاه رهبری و مرحوم دولابی در مورد محافل تلاوت قرآن

خواهش میکنم در تشویق کردن و «الله الله» گفتن - که این هم تقلیدی است از عرب‌ها - حد را مراعات کنند. بعضی‌ها بمجرّد اینکه خواننده شروع کرد به خواندن، شروع میکنند پشت سرِ او ترنّم «الله» که مثل اینکه یکی از دنباله‌های لازمِ خواندن او این است که این طرف بگوید «الله»! هیچ لزومی ندارد. یک‌وقت شما تحت تأثیر قرار میگیرید یا شدیداً زیبا میخواند یا شدیداً مؤثّر میخواند، بی‌اختیار حالا میخواهید تشویق کنید - تشویق قرآن هم طبق آنچه معمول عربها است، «الله الله» گفتن است؛ البتّه آنها مخصوص قرآن [هم‌[نیست؛ آهنگ معمولی را هم که میخوانند الله الله میگویند - این حالا اشکالی ندارد امّا اینکه بمجرّد اینکه قاری شروع کرد به خواندن و ما از اینجا بنا کنیم «الله الله»، هیچ لزومی ندارد. من خواهش میکنم خود شماها و در جلساتی که شماها استاد آن جلسات هستید و شرکت میکنید، سفارش کنید که در گفتنِ «الله الله» افراط نکنند؛ آنجایی که واقعاً طرف، خیلی خوب میخواند، خیلی زیبا میخواند، آنجا خب اشکالی ندارد تشویق کنند امّا اینکه از اوّل [طوری که[گاهی انسان فقط انتظار دارد که تا گفت «اعوذ بالله من الشّیطان الرّجیم»، بگویند «الله اکبر»[صحیح نیست‌.

این سخنان اخیر مقام معظم رهبری در اولین روز ماه مبارک رمضان ۱۴۳۶ ، شباهتهایی به کلام مرحوم دولابی دارد. مرحوم دولابی سال ها پیش دیدگاهی متفاوت در مورد محافل انس با قرآن را  بیان کرده است. از شباهتهای این دیدگاه با بیانات رهبری این است که واکنش های رایج به تلاوت قرآن را تقلیدی از عرب می داند و شباهت دیگر در اصل اتفاق نظر در خصوص موضع گیری علیه این نوع واکنش است. البته رهبری این کار را «غیرضروری» می داند و مرحوم دولابی بیشتر متعرض این مسئله شده و با استناد به آیه 204سوره اعراف این کار را با لزوم سکوت تدبرگونه بعد از تلاوت قرآن ناسازگار می داند.

 

یک اصل جنگی

یک بار رهبر تفسیر ساده و قابل تأملی از قرآن در باب یک اصل جنگ بیان کرد که به عنوان یک قاعده همیشگی قابل ارائه است:

قرآن کریم به ما نوید داده است: «و لو قاتلکم الّذین کفروا لولّوا الأدبار ثمّ لا یجدون ولیّا و لا نصیرا. سنّة اللّه الّتى قد خلت من قبل و لن تجد لسنّة اللّه تبدیلا».(فتح/۲۲و۲۳).  هیچ جا در قرآن نیامده است که اگر شما شروع به جنگ کردید، حمله کردید، حتماً پیروز خواهید شد؛ ممکن است پیروز بشوید، ممکن است شکست بخورید - همچنان که در جنگهاى صدر اسلام، آنجائى که مسلمانان حمله کردند، گاهى شکست خوردند، گاهى هم پیروز شدند - اما وعده داده است که اگر دشمن ابتدا به حمله کرد، آن دشمن قطعاً شکست خواهد خورد. نباید بگوئید این مخصوص صدر اسلام است؛ نه، «سنّة اللّه الّتى قد خلت من قبل و لن تجد لسنّة اللّه تبدیلا»؛

به نظرم آیات درباب نتیجه مقاتله کفار با مومنین بیانی واضح و قطعی و همیشگی دارد. یعنی درصورت حمله کفار به ما، ما پیروزیم به شرطی که سه شرط رعایت شود: 1.«کفار» به مؤمنین حمله کنند 2.کفار به مؤمنین «حمله» کنند 3. کفار به «مؤمنین» حمله کنند.

نرمش قهرمانانه در قرآن

اتفاق مهمی که در بحث نرمش قهرمانانه توسط رهبر انقلاب مطرح شد اشاره به آیه 16ام سوره انفال بود که به نظرم می تواند به عنوان معیار نرمش در میدان مبارزه مورد استناد قرار گیرد:  مَن یُوَلِّهِم یَومَئِذٍ دُبُرَهُ اِلّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ اَو مُتَحَیِّزاً اِلى‌ فِئَةٍ فَقَد بآءَ بِغَضَبٍ مِنَ الله...

 شایسته است در مورد این آیه فراوان پژوهش کرد و تحلیل مبسوطی ارائه نمود. مطابق این آیه در زمان نزدیک شدن کفار کسی نمی تواند به دشمن پشت کند مگر دردو صورت، اول: برای کنارکشیدن به منظور جنگیدن و دوم پیوستن به گروهی دیگر. در غیراین دو صورت پشت کننده به دشمن متحمل غضب الهی می شود.

به نظرم تدبر در این دو استثناء می تواند مفهوم نرمش در برابر دشمن را تبیین کند.