یک اصل جنگی

یک بار رهبر تفسیر ساده و قابل تأملی از قرآن در باب یک اصل جنگ بیان کرد که به عنوان یک قاعده همیشگی قابل ارائه است:

قرآن کریم به ما نوید داده است: «و لو قاتلکم الّذین کفروا لولّوا الأدبار ثمّ لا یجدون ولیّا و لا نصیرا. سنّة اللّه الّتى قد خلت من قبل و لن تجد لسنّة اللّه تبدیلا».(فتح/۲۲و۲۳).  هیچ جا در قرآن نیامده است که اگر شما شروع به جنگ کردید، حمله کردید، حتماً پیروز خواهید شد؛ ممکن است پیروز بشوید، ممکن است شکست بخورید - همچنان که در جنگهاى صدر اسلام، آنجائى که مسلمانان حمله کردند، گاهى شکست خوردند، گاهى هم پیروز شدند - اما وعده داده است که اگر دشمن ابتدا به حمله کرد، آن دشمن قطعاً شکست خواهد خورد. نباید بگوئید این مخصوص صدر اسلام است؛ نه، «سنّة اللّه الّتى قد خلت من قبل و لن تجد لسنّة اللّه تبدیلا»؛

به نظرم آیات درباب نتیجه مقاتله کفار با مومنین بیانی واضح و قطعی و همیشگی دارد. یعنی درصورت حمله کفار به ما، ما پیروزیم به شرطی که سه شرط رعایت شود: 1.«کفار» به مؤمنین حمله کنند 2.کفار به مؤمنین «حمله» کنند 3. کفار به «مؤمنین» حمله کنند.

آیت الله ، علامه و ما

آیت الله جوادی آملی شاگرد منتقد علامه طباطبایی است و خواندن یکی از نقادی های او برای من بسیار شیرین و آموزنده بود.  او در کتاب فطرت در قرآن معتقد است که مراد از آیه اخذ میثاق(وإذ أخذ ربّک من بنی آدم من ظهورهم ذرّیّتهم وأشهدهم علی أنفسهم ألست بربّکم قالوا بلی شهدنا- اعراف/172)  بیان واقعیت خارجی است، نه ‏اینکه تمثیل باشد. به این بیان که خداوند متعالی به لسان عقل و وحی و با زبان انبیا از انسان میثاق گرفته و در واقع موطن وحی و رسالت همان موطن اخذ میثاق است[1]. لذا در باب نظر علامه پیرامون آیه میثاق را که معتقد بود مقصود آیه جنبه ملکوتی انسان‏هاست می گوید: این نظر عمیق گرچه بسیاری از لطایف قرآنی را دربر دارد و خود راهگشای مطالب فراوان دیگری است. لیکن از چند جهت موردتأمّل است[2]و از آنجا که مجال طرح این تاملات[3] در اینجا وجود ندارد به همین اشاره بسنده می کنم و به نکته اصلی می رسم.  جوادی آملی در انتهای نقادی مفصل خود خاطره ای نقل می کند که نشان گر ادب شاگرد در عین نقادی اوست:

«همه یا اکثر این اشکالات در محضر استاد علامه(رضوان‏ الله‏ تعالی ‏علیه) به عرض ایشان رسید ولی ایشان این نقدها را وارد ندانسته و بر همان نظری که تفسیرشان مرقوم فرموده ‏اند اصرار می‏ ورزیدند. حضرت استاد، همراه با اولیای الهی از عالم ملک رهیده و به عالم ملکوت یا بالاتر از آن رسیده‏اند و هر چه که یافتند حق است؛ زیرا حق برایشان روشن شده و ماییم که در تنگنای جهان طبیعت مانده ‏ایم!»[4]

این خاطره همان طور که گفتم نشان ادب در عین نقادی است اما شاید نشانه این واقعیت باشد که هر کس باید در آنچه می داند باشد و بدانیم گاه نزدیکترین افراد هم همچنان با هم مخالف باقی می مانند و در این میان، چه بهتر که گاهی طرف مقابل را بالاتر بدانیم...

نگاهی به کتاب معرفت شناسی در قرآن

این کتاب جلد 13ام تفسیر موضوعی آیت الله جوادی آملی است و شاید مشکل ترین و دیرهضم ترین کتاب این مجموعه باشد اما بازهم من از این کتاب بسیار مطالب دلپذیر آموختم: راه شناخت معرفت شناسی قرانی هموارتر می شود ، واژه کلیدی «وجود» در قرآن مستند می شود، معنی خلاف عادتی از خودشناسی ارائه می گردد، برای قواعد فلسفی شاهد قرآنی ذکر می شود، معرفت شناسی با خودشناسی پیوند می خورد و...

مباحث این‏ کتاب در چهارده فصل ویک مقدمه به شرح اجمالی زیر آمده است:

نرمش قهرمانانه در قرآن

اتفاق مهمی که در بحث نرمش قهرمانانه توسط رهبر انقلاب مطرح شد اشاره به آیه 16ام سوره انفال بود که به نظرم می تواند به عنوان معیار نرمش در میدان مبارزه مورد استناد قرار گیرد:  مَن یُوَلِّهِم یَومَئِذٍ دُبُرَهُ اِلّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ اَو مُتَحَیِّزاً اِلى‌ فِئَةٍ فَقَد بآءَ بِغَضَبٍ مِنَ الله...

 شایسته است در مورد این آیه فراوان پژوهش کرد و تحلیل مبسوطی ارائه نمود. مطابق این آیه در زمان نزدیک شدن کفار کسی نمی تواند به دشمن پشت کند مگر دردو صورت، اول: برای کنارکشیدن به منظور جنگیدن و دوم پیوستن به گروهی دیگر. در غیراین دو صورت پشت کننده به دشمن متحمل غضب الهی می شود.

به نظرم تدبر در این دو استثناء می تواند مفهوم نرمش در برابر دشمن را تبیین کند.

درباره تفسیر ملاصدرا

نگاهی به کتاب مبانی، اصول و روش تفسیری ملاصدرا، نوشته مجید فلاحی، انتشارات حکمت

 

کتاب آقای فلاحی کتابی پژوهشی و پرمطلب و البته همراه با رویکرد انتقادی در مورد ملاصدراست  و در جشنواره فارابی شایسته تقدیر شناخته شده است. مطالعه این اثر به همه دانشجویان رشته های قرآنی و عرفانی توصیه می شود.

مروری بر سوره یوسف علیه السلام

یوسف علیه السلام عزیز مصر است و قصه او قصه پیروزی کید و مکر خدا بر کید و مکر غیر خداست. کید و مکر در معنای چاره اندیشی و نقشه کشی نامحسوس و ظریف به کار می روند و در این قصه بسیار تکرارشده اند. کید و مکر یعنی نیرنگ و نیرنگ یعنی کاری که رنگ مشخصی ندارد و پنهان است و ناگهان بر سرمان فرود می آید. پیچ و خم و روابط علی و معلولی یک ماجرا براساس کید و مکرهایی است که اساساً بنیاد یک قصه را می سازند و قهرمانان را به عنوان فاعل یا مفعول آنها معرفی می کند و همین روابط است که قصه را از یک نقل و روایت سرراست متمایز می کند. انصافاً هم کید و مکرها (چینش قصه و چاره جویی علی و معلولی) آنقدر قصه را نیکو کرده که عنوان احسن القصص به خود بگیرد. ماجرا درباره از قعرچاه برآمدن یوسف و به اوج ماه رسیدن اوست و با وجود نیکویی قصه این اصلاً بعید نمی رسد.

جامعه شناسی ناتمام/ طباطبایی، مطهری، مصباح و جوادی آملی

اساتید محترم ، جوادی آملی و مصباح یزدی، از نظر عقلی نتوانسته اند وجود حقیقی جامعه را بپذیرند و دلالت آیات بر این مسئله ، آنچنانکه علامه طباطبایی و شهید مطهری بیان کرده اند، را نپذیرفته یا یقینی نمی دانند. ریشه این اختلاف نظر شاید در این مسئله باشد که هنوز ماهیت جامعه به خوبی تحلیل نشده است. شاید تفصیل و بسط نوع نگاه ملاصدرا به هویت انسانی – که استاد جوادی آملی اجمالا مطرح کرده است- بتواند پایه گذار نظریه تازه ای باشد...

کوهها و آدمها

کوه میخ زمین است وَ الْجِبالَ أَوْتاداً (نبأ/7)، یعنی زمین را از اضطراب و لرزش نگه می دارد: وَ الْجِبالَ أَرْساها (نازعات/32). همین مخلوقات محکم و قدرتمند -که نه تنها خود محکمند بلکه زمین را هم محکم نگه می دارند- روز قیامت ریز ریز شده و به راه می افتند و کوبیده و پراکنده مانند پنبه حلاجی شده می شوند: وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْجِبالِ فَقُلْ یَنْسِفُها رَبِّی نَسْفاً (طه/105)، وَ إِذَا الْجِبالُ نُسِفَتْ (مرسلات/10) وَ تَسیرُ الْجِبالُ سَیْراً (طور/10)، وَ بُسَّتِ الْجِبالُ بَسًّا (واقعه/5)، وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ (معارج/9)، وَ إِذَا الْجِبالُ سُیِّرَتْ (شمس/3)، وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ (قارعه/5)

علامه در نگاه آیت الله

کتاب شمس الوحی تبریزی نوشته و گفته شاگرد فلسفی ، عرفانی و تفسیری علامه طباطبایی است. آقای جوادی در هر سه این رشته راه استاد را ادامه داد و در این کتاب هم  در سه بخش این سه را در آینه افکار استاد توضیح می دهد. قبل از آن در پیشگفتار کتاب در 14بند مهمترین نکات که توضیح و بیان آن در مورد شناخت علامه ضروری است را نوشته است. شاید هم  بتوانیم بگوییم این14نکته مهم ترین اصول فکری است که شاگرد از استاد آموخته است[1].

 

بخش اول به علامه و تفسیر می پردازد. از نکات مهمی که در کتاب به آن پرداخته شده است «عدم تنافی تفسیر قرآن به قرآن» با روایات است[2] . در بخشهای دیگر کتاب ما (دربیان نسبت بین تفسیر قرآن و روایات اهل بیت) به تعبیر بسیار مفید و جذاب «سعی بین صفا و مروه» برمی خوریم : باید بین صفای قرآن و مروه اهل بیت(علیهم‌السلام) چند بار آمد و شد کرد (ص 131)[3].

چند واقعیت در مورد رشته علوم قرآن و حدیث

1. رشته علوم قرآن و حدیث در مدارس حوزه های علمیه به صورت رسمی تدریس نمی شود . حتی برخی از اساتید و اعضای هیئت علمی دانشگاه ها برای تدریس دروس مرتبط با حدیث به حوزه ها دعوت می شوند.
2. فرآیند آموزش و چینش واحدهای درسی طوری نیست که فارغ التحصیلان علوم قرآنی لزوماً توانایی معنی کردن همه آیات قرآن - چه برسد به احادیث- را در خود بیابند.
3. این رشته به نوعی رشته ای مدرن است! نوع پرسش ها و طرح مسائل نزد اساتید و بالتبع دانشجویان نشان می دهد آنها از منظر نیازها و سوالات بشر مدرن به قرآن و حدیث می نگرند. اولین مؤلفان برخی دروس مانند تاریخ قرآن مستشرقین بوده اند. گرچه بسیاری از اساتید برخی مباحث شرق شناسانه را شبهه دانسته  و به آنها پاسخ داده اند اما تدوین و تألیف مباحث به شکل کنونی هم روشی مدرن دارد.
4. تحصیل در رشته علوم قرآن و حدیث، فرد را با انبوهی از سوالات و چالش ها در مورد دین روبرو می کند. تمسک به حقایقی خارج از این رشته نجات بخش است و در عین حال روبرو شدن با دین بدون این سوالات، نگاه عمیق را از انسان دور می کند، به ویژه آنکه بسیاری از این سوالات در جامعه روشنفکری و رسانه ای ظهور آشکار نداشته اند.