استنطاق

چکیده:

در عصر مدرنیته تکلیف همجنسگرایان مانند گذشته قاطعانه بیان نمی شود و برخی روشنفکران دینی سعی در تفسیر و توجیه آن داشته اند. عبدالکریم سروش در مقابله این واقعه ناتوان نشان داده و آرش نراقی معتقد است همجنس گرایی در معنای جدید و مدرن خود در قرآن نیامده است و آیات مربوط به قوم لوط قابل تأویل هستند! ولی آیا همجنس گرایی در قرآن نیامده است؟

از آیات قوم لوط بر می آید که عمل قوم لوط نوعی اعتقاد بوده است نه صرفا یک عمل شهوانی، چرا که آنان از «حق» سخن می گویند. تعریف و تبیین این عمل و اعتقاد به صورت واضحی در سه آیه بیان شده است: عمل شهوانی مردان با مردان.

این تعریف همه صورت های جدید و قدیم همجنس گرایی را شامل می شود . علت نهی هم مشخص است: «اسراف» و «تعدی».

در واقع نراقی تعریف واضح عمل قوم لوط را رها کرده و از حواشی آیات به دنبال تأمین مراد خود است. در حالی که نهایتاً این حواشی باید به عنوان تضاد ظاهری با محکمات قرآن مورد بررسی قرار گیرند نه اینکه محکمات را نفی یا تفسیر به رأی کنند.

قرآن در مورد قوم لوط اصرار دارد که قرنها بعد از عذاب آنها، این عمل از ظالمین دور نیست ولی اکنون در عصری زندگی می کنیم که قرآن خوانان غرب زده هم قدرت نفی خود را از دست داده اند و این تکرار تاریخ را نمی خواهند بپذیرند.

مقدمه

در ابتدا به نظر می رسد همجنسگرایی پدیده ای منفور و غیرقابل دفاع در قرآن باشد و لابد تکلیف بحث درباره آن روشن و ساده است. اما در مرحله بعد وقتی استدلال های برخی روشنفکران دینی را می شنویم برخی قرآن‌خوانان در اعتقاد خود  احساس سستی می کنند، گویی تصورات اولیه را فروریخته می بینند. آیا کسی به مرحله سوم می رسد؟ آیا آنگاه که این تحلیل ها نقد شوند ابرهای جهل کنار می روند؟
آرش نراقی معتقد است همجنس گرایی در معنای جدید و مدرن خود در قرآن نیامده است. نقد متافیزیک همجنسگرایی نراقی توسط پژوهشگران فلسفه اخلاق انجام شده است[1] اما نقد دلالت های قرآنی هدف این مقال است.
پیچیدگی بحث آنجا بیشتر می شود که برخی می گویند نراقی احوالاتی عرفانی دارد و گیاهخوار است پس این نقدها را از سراخلاق و‌ معنویت می گوید. اما عارفان عصر مدرن ترکیبی از نازک اندیشی اومانیستی هستند که نمی توانند کلام خدا را بفهمند. اینجاست که برای همجنسگرایان دل نازک می کنند[2].
نقد تفسیر نراقی تمرین خوبی است برای جنگ با تفسیر به رأی قرآن؛ مبارزه با توجیهات روشنفکری دینی. بنده خودم از نزدیک دیده ام که نوع استدلال ها طوری است که برخی افراد اهل تفسیر نیز مقابل نراقی احساس عجز کرده اند.
نراقی کسی است که در این خصوص جرأت به خرج داده است ولی دیگر روشنفکران هم کمابیش مقابل عقلانیت مدرن سپر انداخته اند. برای مثال  وقتی از عبدالکریم سروش درباره همجنسگرایی پرسیدند چیزی ندارد بگوید جز آنکه عصر ما عصر اصالت حق است نه تکلیف پس مقابله با حق همجنسگرایی دشوار است[3]. این نوع پاسخ نه به صراحت نراقی اما در حد کسی است که نمی داند با نظر قرآن در برابر حق طلبی بشر مدرن چه کند!

تقریر نظر
مبنای سخن نراقی این است که کلام الهی از بی عدالتی و بی اخلاقی پیراسته است بنابراین نمی توان تبعیض در مورد همجنس گراها را به قرآن نسبت داد! و آیات مربوط به قوم لوط قابل تأویل هستند! و اساساً معتقد است: دشوار بتوان نوع خاص مناسبات جنسی قوم لوط را به دقت تعیین کرد.  این مبنای بحث، در اصل به تلقی برخی نواندیشان از رابطه دین و اخلاق بر می گردد که معتقدند اخلاق بر دین مقدم است. در حالی که اجمالا باید گفت توحید بر همه چیز مقدم استو ممیزه تفکر اسلامی و مدرن همین توحید است اما در اندیشه مدرن انسان جای خدا را گرفته است. از نتایج این خلافت استقلال طلبانه بشر، همین نظریه تقدم اخلاق بر دین است.

اما اکنون پرسش این است که آیا همجنس گرایی در قرآن نیامده است؟ آرش نراقی معتقد است همجنس گرایی با لواط که در قرآن نهی شده است متفاوت است و نیز می گوید عبارت «فاحشه» در قرآن که با آن قوم لوط تقبیح شد لزوماً همجنس گرایی نیست. به زعم او در صدر گناهان این قوم تکذیب پیامبران قرار دارد. 
او در مورد معنای «فاحشه بی سابقه» قوم لوط می پرسد و معتقد است چون گزارش ارتباط با همجنس در تاریخ قبل از قوم لوط موجود است، پس باید علت بی سابقه بودن عمل قوم را  در چیز دیگری یافت. به نظر او بی سابقه بودن به رفتار خشونت آمیز هنگام عمل جنسی برمی گردد. غرض اصلی قوم لوط نه تمتع جنسی از مهمانان بلکه تحقیر لوط بوده است و نیز عمل قوم لوط استفاده خشونت آمیز از عمل جنسی به عنوان ابزار (سیاسی) برای درهم شکستن رقیب بوده است.

او سعی می کند بین مفهوم قدیمی لواط و مفهوم مدرن همجنس گرایی تمایز قرار دهد. لذا می گوید: رابطه جنسی لواط غالباً از دلبستگی های عاطفی تهی است و نیز می گوید: چه بسا یک لوطی که هویت خود را همجنس گرا نداند و چه بسا یک فردهمجنس گرا که رابطه جنسی با شریک خود برقرار نکند.

***
نقد نظر
اکنون پرسش را دوباره مطرح کنیم: ماهیت و ویژگی های عمل قوم لوط در قرآن چیست؟

1.اعتقادی بودن عمل: از قرآن بر می آید که عمل قوم لوط نوعی اعتقاد بوده است نه صرفا یک عمل شهوانی، چرا که از «حق» سخن می گویند: قالُوا لَقَدْ عَلِمْتَ ما لَنا فی‏ بَناتِکَ مِنْ حَقٍّ وَ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ ما نُریدُ (هود/79). بر این اساس شاید بتوان علت بی سابقه نامیدن این عمل را تبدیل آن از یک «کنش» به یک «گرایش» دانست.

علامه طباطبایی هم از تعبیر آیه استفاده می کند که این عمل یک سنت قومی بوده است: «لَقَدْ عَلِمْتَ ما لَنا فِی بَناتِکَ مِنْ حَقٍّ»، یعنی تو از پیش مى‌دانستى در «سنت» قومى ما حقی نسبت به زنان نداریم. آیت الله جوادی آملی درباره این بیان استادش می گوید: از زوایای کلام استاد علامه فهمیده می شود قوم لوط نظیر همجنسگرایان در کشورهای غربی از حق قانونی خود دم می زنند و در تابلوی رسمی نوشته اند شما ما را درک نمی کنید(تسنیم، جلد۳۹، ص ۱۵۱) عظمت علامه به تبیین اینگونه مطالب روشن می شود.(ص ۱۵۲).

2.تعریف و تبیین این عمل و اعتقاد به صورت واضحی در سه آیه بیان شده است: عمل شهوانی مردان با مردان.

إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّساءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ (اعراف/81). 

 أَ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّساءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ (نمل/55).

أَتَأْتُونَ الذُّکْرانَ مِنَ الْعالَمِینَ وَ تَذَرُونَ ما خَلَقَ لَکُمْ رَبُّکُمْ مِنْ أَزْواجِکُمْ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ عادُونَ (شعراء/166 و167)

 بنابراین: تعریف عمل قوم لوط در قرآن عبارتست از: وارد شدن مردان بر مردان به صورت شهوانی و جدای از زنان. این تعریف هم همجنس گرایی و همجنس بازی را شامل می شود  و هم لواط و تجاوز به همجنس. این عمل موجب قطع سبیل می شود: أَ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ وَ تَقْطَعُونَ السَّبیلَ وَ تَأْتُونَ فی‏ نادیکُمُ الْمُنْکَرَ (عنکبوت/29).

نراقی می گوید: عمل قوم لوط منجربه ترک رابطه با زنان نشد چون آنها ازدواج هم کرده اند و قرآن برای آنها «ازواج» (تَذَرُونَ ما خَلَقَ لَکُمْ رَبُّکُمْ مِنْ أَزْواجِکُمْ) قائل است و نیز به زعم او عبارت تقطعون السبیل به معنای راهزنی بوده است نه قطع توالد و تناسل. اولاً داشتن زوج به این معنی نیست که همراه با عمل زشت خود همچنان زوجیت باقی مانده است چنانچه که سخن بر سر این است که آنان ترک زوج کرده اند. ثانیاً استعمال سبیل در نسل باز هم در قرآن سابقه دارد: وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ إِلاَّ ما قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ کانَ فاحِشَةً وَ مَقْتاً وَ ساءَ سَبیلاً (اسراء/22) و عبارت تقطعون السیبل در کنار عبارت لَتَأْتُونَ الرِّجالَ آمده است. همچنین بعید است با وجود یکسانی تمام موارد مورد بحث قرآن  در مورد این قوم، این یک مورد را متوجه موضوعی متفاوت و متمایز بدانیم.

3.علت و مناط نهی و فاحشه هم مشخص است: «اسراف» و «تعدی». چون زنان وانهاده و مردان به مردان اکتفا می کنند.

با این وصف واضح است که قوم لوط از اعتقاد جنسی خود به سمت تکذیب پیامبر خود کشیده شدند. نه اینکه مانند نراقی بگوییم غرض اصلی قوم لوط نه تمتع جنسی از مهمانان بلکه تحقیر لوط بوده است چرا که با این سخن جای علت و معلول را فراموش کرده ایم و پاسخی برای علت تکذیب لوط نمی یابیم. به ویژه اینکه باید بدانیم دشمنی لوط با عمل قوم بوده است نه خود آنها: قالَ إِنِّی لِعَمَلِکُمْ مِنَ الْقالِین (شعراء/168). البته این عمل منجر به اعتقاد (تکذیب پیامبر) می شود. پس این بیان لوط را باید اینگونه تفسیر کرد که: من با عمل شما که علت فحشای شماست دشمنم.
نراقی در جایی از روابط عاطفی میان دو همجنس سخن به میان می آورد که در لواط و مساحقه موضوعیت ندارد و بر این اساس می گوید همجنس گرایی غیر از لواط است. پاسخ این ادعا هم مشخص است. آن چیزی که نکوهیده و فاحشه است تعریف واضحی دارد: «عمل شهوانی با همجنس». اگر منظور این است که گاهی گرایش های شدید غیر شهوانی میان دو همجنس ظهور می کند که موجب قطع رابطه با زنان هم نمی شود، چنین رابطه ای مصداق عمل قوم لوط نیست و از موضوع بحث خارج است و شاید بتوان آن را از جنس دوستی های شدید و صمیمی دانست که مورد توصیه و پسند دین هم هست!
او می گوید در قرآن اشاره ای به همجنس گرایی زنان نشده است و چون بحثی قرآنی و غیر روایی را در پیش گرفته است این روایت که اصحاب الرسّ در قرآن مساحقه بوده است را به دلیل نداشتن قرینه قرآنی نمی پذیرد. در حالی که اگر مناط فاحشه در قوم لوط یعنی «اکتفا شهوانی مردان به مردان جدا از زنان» را قطع رابطه مردان با زنان بدانیم می توانیم عکس این عمل را هم موجب قطع رابطه مرد و زن بدانیم و حکم فاحشه بودن را بر مساحقه هم جاری و ساری بدانیم.

در واقع آرش نراقی تعریف واضح عمل قوم لوط که عمل شهوانی مردان با مردان است را رها کرده و از حواشی آیات به دنبال تأمین مراد خود است. در حالی که نهایتاً این حواشی باید به عنوان تضاد ظاهری با محکمات قرآن مورد بررسی قرار گیرند نه اینکه محکمات را نفی یا تفسیر به رأی کنند.

یکی از این حواشی این است که چرا لوط گفت: دختران من برای شما اطهر هستند؟ وَ جاءَهُ قَوْمُهُ یُهْرَعُونَ إِلَیْهِ وَ مِنْ قَبْلُ کانُوا یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ قالَ یا قَوْمِ هؤُلاءِ بَناتی‏ هُنَّ أَطْهَرُ لَکُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لا تُخْزُونِ فی‏ ضَیْفی‏ أَ لَیْسَ مِنْکُمْ رَجُلٌ رَشیدٌ (هود/78). در پاسخ حداقل این را می توان گفت: بر اساس تعریف واضح قرآن عمل لوط فاحشه، اسراف، جهل و تجاوز بوده است و نمی توان آن را عملی طاهر نامید که بعد ازدواج را اطهر بنامیم. پس ورود صحیح به مسئله این است که در صدد جمع بین آیات باشیم.

علامه طباطبایی در تفسیر این نکته در سوره هود معتقد است: اینکه لوط گفت دختران من اطهر هستند منظور این نبوده که لواط پاکیزه است ولى ازدواج با زنان پاکیزه‌تر است بلکه منظور این است که ازدواج، طهارت خالص است. استعمال صیغه«أفعل» در غیر مورد تفضیل شایع است مانند صفت خیر در قرآن.  صیغه«أفعل» کار یقینی را مى‌فهماند که اشکالى در آن نیست.
به بیان دیگر: هُنَّ أَطْهَرُ لَکُمْ فعل تفضیل است که می خواهد بگوید پیشنهاد لوط بهترین پیشنهاد از لحاظ پاکی است پس بالاتر از طهارت معمول است که قوم نسبت به آن بی اعتنا بودند.  وَ مٰا کٰانَ جَوٰابَ قَوْمِهِ إِلاّٰ أَنْ قٰالُوا أَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْیَتِکُمْ إِنَّهُمْ أُنٰاسٌ یَتَطَهَّرُونَ (اعراف٨٢).

***

نکته جالب و‌مهم‌در قرآن این است که به طور ویژه بر قابلیت تکرار ماجرای قوم لوط تأکید شده است: وَ مٰا قَوْمُ لُوطٍ مِنْکُمْ بِبَعِیدٍ (هود٨٩)
اینکه در روایات آمده است برای فرد مصرّ بر لواط مانند قوم لوط سنگ ارسال می شود ولی دیگران نمی بینند، نشان می دهد عذاب اقوام گذشته یک سنت تکوینی است که هرکس بصیرت آن را ندارد. تنها وقتی این عذاب ظهور می کند که عمل قومی و جمعی باشد. آیه  مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّکَ وَ مٰا هِیَ مِنَ اَلظّٰالِمِینَ بِبَعِیدٍ (هود٨٣) هم نشان می دهد این عذاب نشاندار معین اولا عندالله است (و مردم نمی بینند) ثانیاً منحصر به یک قوم نیست.

قرآن در مورد قوم لوط اصرار دارد که این عمل قوم دور نیست ولی اکنون در عصری زندگی می کنیم که قرآن خوانان هم قدرت نفی خود را از دست داده اند و این تکرار تاریخ را نمی خواهند بپذیرند.

مقاله آرش نراقی تحت اسلام و مسأله همجنسگرایی