استنطاق

   مقاله  نظریه «وحدت متعالی دین» برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد اینجانب تحت عنوان «وحدت یا کثرت ادیان در قرآن» است که تحت راهنمایی دکتر حسینعلی ترکمانی و مشاوره دکتر محمدرضا فریدونی در گروه الهیات دانشگاه بوعلی سینا به سرانجام رسید و مقاله متخذ از آن در ششمین همایش بین المللی ادیان توحیدی برگزیده و در شماره 13 مجله علمی پژوهشی الهیات تطبیقی منتشر شد.

جهت دریافت اصل مقاله منتشره اینجا را کلیک کنید: مقاله نظریه وحدت متعالی دین- مجله الهیات تطبیقی

این مقاله در پی بیان نظریه ای جدید است که میان اختلاف دیدگاهها در مورد نسبت ادیان داوری نماید.  مسئله اصلی این است که درآیات مختلف پیرامون دیگر ادیان مسائل و مباحث مختلفی دیده می شود. از یک طرف آیاتی از قرآن شاهد بر به رسمیت شناخته شدن تکثر ادیان در قرآن تلقی می شوند و از طرف دیگر  آیاتی هستند که می توانند شاهد بر نفی تکثر ادیان باشند. با مشاهده گوناگونی آیات در این موضوع برخی تحت عناوینی مانند سنت گرایی یا پلورالیزم دینی و... مسئله وحدت ادیان و کثرت گرایی دینی را مطرح نموده اند.

لازم بود که میان وحدت ذاتی و وحدت تاریخی ادیان تفکیک صورت گیرد. ادیان نام برده شده در قرآن ذاتاً در اسلام و توحید مشترک هستند. لذا در مورد وحدت ذاتی ادیان کمتر اختلاف نظر وجود دارد و مسئله اصلی وحدت تاریخ ادیان است که منشأ اختلاف نظر و مباحث گوناگونی شده است.

قرآن راه برخورد با شرایع و مناهج را قرآن مشخص کرده است و آن «جدال احسن» است که لازمه آن  ایمان به مشترکات است که همان «اسلام» می باشد. وقتی «جدال احسن» را ذیل وحدت متعالی دین معنا کنیم نتایج مهمی به دست می آید. بر این اساس می توان گفت که توصیه قرآن در ابتداء مبارزه برای ترک عقاید دیگران نیست بلکه کتاب آنها را تصدیق می کند تا دیگران بر اساس آنچه پیش رو دارند به سمت خیر بشتابند  و تعالی پیدا کنند و اینگونه از وضع فعلی خود هجرت کنند. این معنای جدال احسن، مرز بین پلورالیزم عملی و پلورالیزم نظری را از میان برمی دارد. لذا به جای تکذیب اهل کتاب، می بایست به «استبقاء بر خیرات» تأکید نموده و دیگران را از مسیر خود آنها به توحید دعوت کرد. این قاعده مصرح در قرآن را  می توان «رسوخ در دین» نامید و پس از فهم آن است که می توان علت تأکید قرآن بر اقامه تورات و انجیل را بهتر درک کرد.

البته نمی بایست مانند پلورالیستها اسلام محمدی را تنها یک دین در کنار ادیان دیگر دانست بلکه مطابق قرآن، رسول بر امت مسلمان شاهد است و امت بر دیگران شاهد هستند. از جمع میان آیات دالّ بر تفسیر حقیقی و باطنی از اسلام با این گونه آیات که مقامی مافوق پیروان ادیان برای مسلمانان تبیین می کنند می بایست نتیجه گرفت که راه اسلام از مسیر آموزه های کتب مقدس شروع می شود اما تحت هیمنه و شهادت آموزه های رسول خاتم است که می توان اسلام را جست و جو کرد.

در قرآن مسلمانان امت وسط نامیده شده اند. نتیجه مهم تفکیک تلقی عمودی از وسط بودن (المیزان و تسنیم) با تلقی افقی از آن (المنار و دیگران) در بحث وحدت دین است. در تلقی افقی از شهادت امت بر مردم زمینه تمایز و جدایی از دیگران فراهم می­شود  اما با شهادت امت وسط – به معنی واسطه بین خدا و رسول با مردم-  زمینه وحدت و رفع اختلاف میان مردم فراهم می شود.

طبق اعتقاد مفسرین شیعه، امت وسط معنایی حداقلی دارد نه حداکثری، یعنی امت وسط شامل گروهی از مسلمانان می شود نه همه آنها. بنابردیدگاه روایات شیعه امت وسط شامل همه مسلمانان نمی شود و برخی مفسرین هم استدلال نموده اند که قرآن کریم به ناخرسندی خدای سبحان از برخی مسلمانان ظاهری صراحت دارد و واژه امت هم در برخی موارد بر گروه ویژه اطلاق شده است.

بر اساس تفسیر باطنی از اسلام می توان به «وحدت متعالی دین» قائل شد یعنی یک دین در طول دیگر ادیان قرار گرفته ضمن هیمنه داشتن برآنها محور وحدت ادیان هم باشد.

برای تبیین بیشتر این نظریه می بایست بدانیم که قرآن با انحصارگرایی مخالف است و خود مسلمانان را به تعالی برای وحدت دعوت می کند آنانکه ایمان آوردند نیز باید دوباره ایمان بیاورند. لذا از عباراتی مانند «مهیمن» نمی بایست برداشت انحصارگرایانه نمود. چرا که اصل لغت مهیمن به معنی مسلط نیست بلکه به معنای شاهد و مراقب است این تفکیک نتیجه خاصی در تقریر نظریه نهایی این مقاله خواهد دارد و می تواند زمینه وحدت ادیان را فراهم کند بدون آنکه اساس و بنیان توحیدی ادیان مورد غفلت قرار گیرد.

به طور کلی قرآن بیانی ویژه در باب ادیان دارد و هیچ یک از نظریه های رایج به طور کامل توضیح دهنده دیدگاه قرآنی نیست. قرآن به کلمه مساوی بین ادیان دعوت می کند اما تعالی به سوی اسلام برای همه پیروان ادیان است و کسی از این دعوت مستثنی نیست  و نیز  پس از اعتقاد به  نسبت عمودی پیامبر، اهل بیت، شیعیان و مردم می توان امت وسط را از مجرای اهل بیت تفسیر نمود نه همه مسلمانان مدعی اسلام.

 نکته مهم دیگر این است که نقطه آغاز حرکت همه نیز باید از دین خود باشد از این جهت شاید معنای ایمان مماثل، که در قرآن آمده است، بیشتر فهمیده شود. البته شرط ایمان مماثل این است که این حرکت تحت هیمنه و شهادت رسول خاتم و امت وسط او باشد. به عبارت دیگر تفاوت «وحدت متعالی ادیان» با «وحدت متعالی دین» این است که در دومی ، دین اسلام شاهد وحدت ادیان و عامل تعالی آنها به سوی توحید است.

در جمع بندی نهایی می توان گفت: نظریه «وحدت متعالی دین» ، تقریری از امکان وحدت ادیان با محوریت اسلام حقیقی و توحیدی است که ویژگی های منحصربه فرد ذیل را دارد:

·          لزوم رسوخ در دین و دعوت ادیان به توحید از مسیر دینی منحصر به هر یک از آنها

·          مبارزه با انحصارگرایی و لزوم تعالی مسلمانان برای وحدت

·          تفسیر حداقلی از امت و بیان عمودی بودن شهود امت بر مردم