سه گانه های سوره مزّمّل
در سوره مزّمّل سه سه گانه وجود دارد: خداوند در این سوره امر به شب زنده داری می کند. قُمِ الَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا(2) نِّصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلاً (3) أوْ زِدْ عَلَیْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْءَانَ تَرْتِیلاً(4). این امر سه استثنا دارد: نصف، کمتر از آن و بیشتر از آن.
در ادامه سوره سه بازه زمانی بیان شده است: ثُلُثىَِ الَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ (20). نزدیک به دوسوم، نصف و یک سوم. شاید بشود این سه را متناظر با سه استثنای اول سوره (نصف، کمتر و بیشتر) دانست.
در پایان هم به خواندن قرآن در حد امکان امر شده است. به علت اینکه در حد امکان باید قرآن خوانده شود در اینجا هم سه استثنا و محدودیت در شرایط خاص بیان شده است؛ مریضی، سفرو جنگ: عَلِمَ أَن سَیَکُونُ مِنکمُ مَّرْضىَ وَ ءَاخَرُونَ یَضْرِبُونَ فىِ الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللَّهِ وَ ءَاخَرُونَ یُقَاتِلُونَ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ فَاقْرَءُواْ مَا تَیَسَّرَ مِنْه.
شاید بتوان این سه را هم متناظر با سه گانه های قبلی دانست و بفهمیم چطور گاهی انسان بیشتر شب را برپامی دارد ولی گاهی کمتر در سه حالت مختلف موفق به شب زنده داری می شود.
نکته جالب تر این است که خداوند در همین آیه پایانی می گوید: عَلِمَ أَن لَّن تحُصُوهُ فَتَابَ عَلَیْکمُْ. خدا می دانست شما دقیقا نمی توانید شب را اندازه بگیرید و حساب کنید بنابراین منظور از نصف و بیشتر و کمتر و دوسوم و یک سوم زمان تقریبی است نه دقیق. شاید به همین دلیل است که یکبار به جای دو سوم و یک سوم، تعبیر کمتر و بیشتر از نصف به کار می رود که مانند تعبیر ریاضیاتی مقدار دقیقی را مشخص نمی کند.
اما سه عامل محدودیت ظاهری دارند و باطنی. عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضى وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ آخَرُونَ یُقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنْه: پروردگار می دانست که ما نمی توانیم قرآن را کاملاً بفهمیم (پس بر ما تخفیف داد و گفت:) تا آنجا که میسر است از قرآن بخوانید، او می دانست از شما برخی مریضند و دیگران در سفر در جست جوی فضل خداهستند و دیگران در راه خدا قتال می کنند، پس تا آنجا که میسر است از آن بخوانید (مزمل/20).
بر اساس این آیه موانع قرائت قرآن سه حالت و وضعیت است: مریضی، مسافرت، جنگ. انسان ها هنگام مریضی یا در حال مسافرت و یا در حال جنگ کمتر می توانند مانند حالت سلامت یا اقامت و در حال صلح قرآن بخوانند. پس خداوند تخفیف داده است و گفته تا آنجا که میسّر است بخوانید.
اما در لایه باطنی می توانیم بگوییم بر اساس این آیه محدودیت قرائت قرآن سه چیز است:
اول مرض: سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضى
مرض در قران فقط بیماری جسمی نیست بلکه بیماری روحی و روانی را هم شامل می شود. کسانی که در قلبشان مرض است نسبت به مثال خدا می گویندخدا چرا چنین مثلی را اراده کرده است(مدثر/31). گاهی حالاتی از شک در انسان نفوذ می کند. در این شرایط بهتر است انسان تا آنجا که می تواند و با آیاتی که بر مرض او اضافه نمی کنند روبرو شود.
دوم: مسافربودن: وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ
سفر در قرآن تنها به مسافرت بین شهرها محدود نمی شود بلکه یک سفر مهم و سفارش شده به نام «هجرت» وجود دارد. هجرت اصلی و اولیه از مکه به مدینه صورت گرفت. زمین در اینجا علاوه بر زمین مادی، قرآن هم هست. چنانچه که در تفسیر روایی معنای «الارض» در آیه قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْض می خوانیم: یعنی در قرآن نظر کنید (أی انظروا فی القرآن: البرهان فی تفسیر القرآن، ج2، ص: 403). سوره های قرآنی هم مکی و مدنی هستند و طی مسافت بین مکه و مدینه یا همان اصول و فروع (سوره های مکی و مدنی) است. کسی که در حال هجرت و سیر از اصول به فروع است در مرحله گذار و تغییر قرار دارد و ممکن است کمتر از حالت استقرار میسر باشد که آیات دیگری از قرآن را بخواند چرا که اکنون در حال طلب فضل خدا و کسب فهم بیشتر است.
سوم قتال. آخَرُونَ یُقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ
جنگ در قرآن هنگامی صورت می گیرد که امور شفاف شده و تمام تلاش ها برای رفع سوء تفاهمات و شبهات قبل از شروع جنگ صورت گرفته باشد. اما وقتی متشابهات به محکمات تبدیل شدند دیگر وقت جهاد است. این وضع وقتی است که سوره ای محکم نازل می شود و در آن ذکر قتال شده است: سُورَةٌ مُحْکَمَةٌ وَ ذُکِرَ فیهَا الْقِتال (محمد/20). جنگجوی راه خدا مشغول محکمات است و بیش از این نمی تواند قرآن بخواند، او فعلاً باید بجنگد ( و به قرآن عمل کند).
این سه وضعیت(مرض، سفر، قتال)، عوامل تخفیف در قرائت و فهم قرآن هستند
- ۹۵/۰۲/۲۲